Πρώτο κουδούνι, σιωπή…
Ξεκινάει σε λίγο η παράσταση.
Δεύτερο κουδούνι, ανάβουν τα φώτα…
Ο Καραγκιόζης μας, με το που ανάβουν τα φώτα του μπερντέ, καταγγέλλει την κοινωνική αδικία. Από τη μια μεριά είναι το σεράι και από την άλλη η παράγκα. Από τη μια μεριά ο πλούσιος και από την άλλη ο φτωχός. Από τη μια μεριά η εξουσία και από την άλλη ο λαός. Και πάντα ο πλούσιος θα εκμεταλλεύεται τον φτωχό και τον αδύνατο. Και πάντοτε η εξουσία θα καταδυναστεύει το λαό. Έτσι ήταν, έτσι είναι και καταπώς φαίνεται έτσι θα είναι.
Τρίτο κουδούνι, ξεκινάει η μουσική…
Βγαίνει ο Καραγκιόζης με τα κολλητήρια και χορεύει, «έξω φτώχεια, μέσα λόρδα». Με τον χορό ο Καραγκιόζης ξορκίζει την πείνα του. Δεν χάνει ποτέ το κέφι του. Δεν περιμένει ποτέ τίποτα, γι’ αυτό δεν απογοητεύεται. Δεν ελπίζει τίποτα, γι’ αυτό δεν φοβάται. Λέει τα πράγματα με τ’ όνομά τους. Αυτή του όμως η ειλικρίνεια έχει και τις συνέπειές της, τον βούρδουλα της εξουσίας. Δε βαριέσαι, συνηθισμένη η πλάτη του καμπούρη από το ξύλο. Κι αν μπλέξει παραπάνω, δεν ανησυχεί γιατί «έχει και μπάρμπα το παιδί». Έρχεται ο θείος του ο Μπαρμπαγιώργος, για να σώσει, σαν «από μηχανής θεός» το ανιψούδι του από τους μπελάδες.
Αυτό το ταπεινό θέατρο του Καραγκιόζη είναι το πρώτο νεοελληνικό θέατρο. Στις αρχές του 20ου αιώνα στις μάντρες του συνωστίζονταν άνθρωποι κάθε ηλικίας, για να γελάσουν με τα καμώματά του στις κωμωδίες του και να δακρύσουν στα ηρωικά του δράματα. Το θέατρο σκιών έτυχε μεγάλης αποδοχής, γιατί μέσα σ’ αυτό υπάρχει όλη η νοστιμάδα της ελληνικής φυλής· η εικόνα του, που μοιάζει με τις παραστάσεις των μελανόμορφων αγγείων των προγόνων μας· η ζωγραφική του που θυμίζει βυζαντινή αγιογραφία· οι ήρωες απ’ όλα τα μέρη της πατρίδας μας παρουσιάζουν τις ντοπιολαλιές τους. Οι παραδοσιακές μουσικές από κάθε τόπο έχουν θέση στο πανί του Καραγκιόζη μας. Όλα αυτά μαζί συνδυάζονται από το ταπεινό αυτό θέατρο, που θυμίζει έντονα το αρχαίο δράμα σε κάποιες πτυχές του.
Πότε και πού όμως ξεκίνησε το θέατρο σκιών;
Το θέατρο σκιών είναι μια πανάρχαια τέχνη. Από τότε που γεννήθηκε το φως, γεννήθηκε και η σκιά. Από τότε που κατάλαβε ο άνθρωπος πως μπορεί να παίξει με τις σκιές, γεννήθηκε το θέατρο σκιών. Πότε άρχισαν να πρωτοπαίζουν οι άνθρωποι με τις σκιές δεν μπορούμε να το πούμε με σιγουριά. Η ιστορία όμως ξεκινάει από τότε που υπάρχουν οι γραπτές πηγές. Οι πρώτες γραπτές μαρτυρίες για την ύπαρξη θεάτρου σκιών βρίσκονται τον 11ο αιώνα μ.Χ. στη μακρινή Κίνα. Στην ανατολή λοιπόν και στα θέατρα της Κίνας, της Ινδίας και της Ιάβας αναφέρονται οι παλαιότερες παραστάσεις θεάτρου σκιών. Στην περιοχή μας, στη Μεσόγειο, οι πρώτες γραπτές αναφορές υπάρχουν στην Αίγυπτο. Εκεί βρέθηκαν κείμενα του 13ου αιώνα μ.Χ. που περιγράφουν παραστάσεις θεάτρου σκιών[1]. Αξιοποιώντας το Αιγυπτιακό θέατρο σκιών και την θεατρική παράδοση που προϋπήρχε στην Βυζαντινή επικράτεια, δηλαδή το βυζαντινό μιμικό θέατρο[2], οι Οθωμανοί δημιούργησαν τον Karagöz. Τον Karagöz εξέλιξαν οι Ηπειρώτες καραγκιοζοπαίκτες[3] και στη συνέχεια ο Δημήτριος Σαρδούνης (Μίμαρος) για να φτάσουμε στον Έλληνα Καραγκιόζη. Αυτά πιστεύει η πλειοψηφία των ερευνητών του θεάτρου σκιών.
Υπάρχει όμως και μια ακόμη άποψη. Κάποιοι ισχυρίζονται πως στον γεωγραφικό μας χώρο θέατρο σκιών υπήρχε από τα αρχαία χρόνια και οι τεχνικές του θεάτρου σκιών χρησιμοποιούνταν στα μεγάλα μυστήρια της αρχαιότητας, τα Ελευσίνια και τα Καβείρια[4]. Οι αναφορές της αλληγορίας του σπηλαίου του Πλάτωνα μαζί με τη διαδεδομένη ύπαρξη κουκλοθέατρου στην αρχαία Ελλάδα ενισχύουν αυτήν την πεποίθηση.
«Κάτω από το πέλμα των Τούρκων έζησε μια πλειάδα λαών… καμιά από αυτές τις χώρες δεν έχει σήμερα Καραγκιόζη. Τον αγνοεί ολοκληρωτικά… πώς ήταν δυνατόν να μη δεχθούν αυτοί οι λαοί το ένα και μοναδικό αγαθό του τούρκικου πολιτισμού, τον Καραγκιόζη, και να το δεχθούμε ακριβώς εμείς, που ήμασταν οι πιο προηγμένοι απ’ όλους; Απλούστατα. Γιατί το «τούρκικο» αυτό αγαθό δεν είναι τούρκικο. Δεν εξελληνίσαμε, λοιπόν, εμείς τον τούρκικο Καραγκιόζη. Απλούστατα, τούρκεψε βίαια ένα μέρος από τον ελληνικό καραγκιόζη»[5] γράφει ο Μενέλαος Λουντέμης.
Δομτζίδης Απόστολος
[1] Πρόκειται για τρία κείμενα για θέατρο σκιών γραμμένα από τον Ιμπν Ντανιγιάλ .
Μυστακίδου Αικατερίνη: Το θέατρο σκιών στην Ελλάδα και στην Τουρκία, 1982
[2] Reich Hermann : Der Mimus, 1903
[3] Πούχνερ Βάλτερ : Οι βαλκανικές διαστάσεις του Καραγκιόζη, 1985
[4] Μπίρης Κώστας : Ελληνικός ο καραγκιόζης, περιοδικό Θέατρο τ.10 1963
[5] Λουντέμης Μενέλαος: Καραγκιόζης ο Έλληνας, 1981
Ξεκινάει σε λίγο η παράσταση.
Δεύτερο κουδούνι, ανάβουν τα φώτα…
Ο Καραγκιόζης μας, με το που ανάβουν τα φώτα του μπερντέ, καταγγέλλει την κοινωνική αδικία. Από τη μια μεριά είναι το σεράι και από την άλλη η παράγκα. Από τη μια μεριά ο πλούσιος και από την άλλη ο φτωχός. Από τη μια μεριά η εξουσία και από την άλλη ο λαός. Και πάντα ο πλούσιος θα εκμεταλλεύεται τον φτωχό και τον αδύνατο. Και πάντοτε η εξουσία θα καταδυναστεύει το λαό. Έτσι ήταν, έτσι είναι και καταπώς φαίνεται έτσι θα είναι.
Τρίτο κουδούνι, ξεκινάει η μουσική…
Βγαίνει ο Καραγκιόζης με τα κολλητήρια και χορεύει, «έξω φτώχεια, μέσα λόρδα». Με τον χορό ο Καραγκιόζης ξορκίζει την πείνα του. Δεν χάνει ποτέ το κέφι του. Δεν περιμένει ποτέ τίποτα, γι’ αυτό δεν απογοητεύεται. Δεν ελπίζει τίποτα, γι’ αυτό δεν φοβάται. Λέει τα πράγματα με τ’ όνομά τους. Αυτή του όμως η ειλικρίνεια έχει και τις συνέπειές της, τον βούρδουλα της εξουσίας. Δε βαριέσαι, συνηθισμένη η πλάτη του καμπούρη από το ξύλο. Κι αν μπλέξει παραπάνω, δεν ανησυχεί γιατί «έχει και μπάρμπα το παιδί». Έρχεται ο θείος του ο Μπαρμπαγιώργος, για να σώσει, σαν «από μηχανής θεός» το ανιψούδι του από τους μπελάδες.
Αυτό το ταπεινό θέατρο του Καραγκιόζη είναι το πρώτο νεοελληνικό θέατρο. Στις αρχές του 20ου αιώνα στις μάντρες του συνωστίζονταν άνθρωποι κάθε ηλικίας, για να γελάσουν με τα καμώματά του στις κωμωδίες του και να δακρύσουν στα ηρωικά του δράματα. Το θέατρο σκιών έτυχε μεγάλης αποδοχής, γιατί μέσα σ’ αυτό υπάρχει όλη η νοστιμάδα της ελληνικής φυλής· η εικόνα του, που μοιάζει με τις παραστάσεις των μελανόμορφων αγγείων των προγόνων μας· η ζωγραφική του που θυμίζει βυζαντινή αγιογραφία· οι ήρωες απ’ όλα τα μέρη της πατρίδας μας παρουσιάζουν τις ντοπιολαλιές τους. Οι παραδοσιακές μουσικές από κάθε τόπο έχουν θέση στο πανί του Καραγκιόζη μας. Όλα αυτά μαζί συνδυάζονται από το ταπεινό αυτό θέατρο, που θυμίζει έντονα το αρχαίο δράμα σε κάποιες πτυχές του.
Πότε και πού όμως ξεκίνησε το θέατρο σκιών;
Το θέατρο σκιών είναι μια πανάρχαια τέχνη. Από τότε που γεννήθηκε το φως, γεννήθηκε και η σκιά. Από τότε που κατάλαβε ο άνθρωπος πως μπορεί να παίξει με τις σκιές, γεννήθηκε το θέατρο σκιών. Πότε άρχισαν να πρωτοπαίζουν οι άνθρωποι με τις σκιές δεν μπορούμε να το πούμε με σιγουριά. Η ιστορία όμως ξεκινάει από τότε που υπάρχουν οι γραπτές πηγές. Οι πρώτες γραπτές μαρτυρίες για την ύπαρξη θεάτρου σκιών βρίσκονται τον 11ο αιώνα μ.Χ. στη μακρινή Κίνα. Στην ανατολή λοιπόν και στα θέατρα της Κίνας, της Ινδίας και της Ιάβας αναφέρονται οι παλαιότερες παραστάσεις θεάτρου σκιών. Στην περιοχή μας, στη Μεσόγειο, οι πρώτες γραπτές αναφορές υπάρχουν στην Αίγυπτο. Εκεί βρέθηκαν κείμενα του 13ου αιώνα μ.Χ. που περιγράφουν παραστάσεις θεάτρου σκιών[1]. Αξιοποιώντας το Αιγυπτιακό θέατρο σκιών και την θεατρική παράδοση που προϋπήρχε στην Βυζαντινή επικράτεια, δηλαδή το βυζαντινό μιμικό θέατρο[2], οι Οθωμανοί δημιούργησαν τον Karagöz. Τον Karagöz εξέλιξαν οι Ηπειρώτες καραγκιοζοπαίκτες[3] και στη συνέχεια ο Δημήτριος Σαρδούνης (Μίμαρος) για να φτάσουμε στον Έλληνα Καραγκιόζη. Αυτά πιστεύει η πλειοψηφία των ερευνητών του θεάτρου σκιών.
Υπάρχει όμως και μια ακόμη άποψη. Κάποιοι ισχυρίζονται πως στον γεωγραφικό μας χώρο θέατρο σκιών υπήρχε από τα αρχαία χρόνια και οι τεχνικές του θεάτρου σκιών χρησιμοποιούνταν στα μεγάλα μυστήρια της αρχαιότητας, τα Ελευσίνια και τα Καβείρια[4]. Οι αναφορές της αλληγορίας του σπηλαίου του Πλάτωνα μαζί με τη διαδεδομένη ύπαρξη κουκλοθέατρου στην αρχαία Ελλάδα ενισχύουν αυτήν την πεποίθηση.
«Κάτω από το πέλμα των Τούρκων έζησε μια πλειάδα λαών… καμιά από αυτές τις χώρες δεν έχει σήμερα Καραγκιόζη. Τον αγνοεί ολοκληρωτικά… πώς ήταν δυνατόν να μη δεχθούν αυτοί οι λαοί το ένα και μοναδικό αγαθό του τούρκικου πολιτισμού, τον Καραγκιόζη, και να το δεχθούμε ακριβώς εμείς, που ήμασταν οι πιο προηγμένοι απ’ όλους; Απλούστατα. Γιατί το «τούρκικο» αυτό αγαθό δεν είναι τούρκικο. Δεν εξελληνίσαμε, λοιπόν, εμείς τον τούρκικο Καραγκιόζη. Απλούστατα, τούρκεψε βίαια ένα μέρος από τον ελληνικό καραγκιόζη»[5] γράφει ο Μενέλαος Λουντέμης.
Δομτζίδης Απόστολος
[1] Πρόκειται για τρία κείμενα για θέατρο σκιών γραμμένα από τον Ιμπν Ντανιγιάλ .
Μυστακίδου Αικατερίνη: Το θέατρο σκιών στην Ελλάδα και στην Τουρκία, 1982
[2] Reich Hermann : Der Mimus, 1903
[3] Πούχνερ Βάλτερ : Οι βαλκανικές διαστάσεις του Καραγκιόζη, 1985
[4] Μπίρης Κώστας : Ελληνικός ο καραγκιόζης, περιοδικό Θέατρο τ.10 1963
[5] Λουντέμης Μενέλαος: Καραγκιόζης ο Έλληνας, 1981
